Ο Πάνορμος της Τήνου
Ο ΠΑΝΟΡΜΟΣ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ
ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΟΝΟ
Ο όρμος του Πανόρμου είναι το πρώτο καταφύγιο του ταξιδευτή που «κατεβαίνει» απ’ τα Στενά κυνηγημένος από τον άγριο βοριά που κυριαρχεί τον περισσότερο χρόνο στην Άσπρη Θάλασσα. Είναι ακριβώς απέναντι, μιας μέρας δρόμο μ’ ούριο άνεμο, από τη γη της Ιωνίας, ειδικά σαν καβατζάρει κανείς το Βενέτικο της Χίου. Η νησίδα Πλανήτης που μισο-ενώνεται με τη στεριά με το ∆ιαπόρι προσφέρει την αναγκαία προστασία και στέλνει τα σκάφη να φουντάρουν με σχετική ασφάλεια στα δυο αγκυροβόλια του όρμου· στην Άγια Θάλασσα και στο μυχό του, δίπλα στον Κασιάρη. Αυτά ακριβώς τα χαρακτηριστικά, ανάλογα με την εποχή και τη συγκυρία, ανάλογα με την εξέλιξη των δρόμων της θάλασσας, ανεβοκατεβάζουν τους τίτλους του Πανόρμου στο χρηματιστήριο της Ιστορίας.
Αυτά για τους απ’ έξω. Απ’ τη μεριά της στεριάς ο Πάνορμος είναι ο μοναδικός δίαυλος αναπνοής για την κύρια λεκάνη —με αυστηρά γεωγραφική αλλά και χωροταξική έννοια— του στενού πυρήνα της Εξωμεριάς. Γύρω από τη λεκάνη αυτή, κυρίως περί την οφρύ της, σε απόσταση ασφαλείας, θα αναπτυχθούν χαλαροί αγροτικοί οικισμοί, πολίσματα και μοναστικές εστίες. Θα μπορούσε να χαράξει κανείς μια νοητική γραμμή απ’ την Αγιά Παρασκευή της Καραμπούσας στην Καταπολιανή και απ’ εκεί στον Άϊ ∆ημητράκη, στην Αγιά Μονή, στην Κυρά Ξένη, στο Κάτω Μοναστήρι, στα Σκαμνίδια για κατηφορίσει απ’ τον Κασιάρη στην Άγια Θάλασσα. Μέσα σε αυτό το χώρο, αλλά και στις παρυφές του, θα αναπτυχθεί κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες μια ιδιαίτερη κοινωνία, δύστροπη, ζόρικη, αλλά και δημιουργική. Μια κοινωνία που για αιώνες θα ζήσει στα όρια της διακινδύνευσης, άνθρωποι που το ’να πόδι το ’χαν στη στεριά της Τήνου και τ’ άλλο απέναντι, στη γη της Ιωνίας, στην Πόλη ή στις πολιτείες της Μαύρης Θάλασσας.
Οι άνθρωποι δημιουργούν ελεύθερα την ιστορία τους. Ελεύθερα, αλλά μέσα σε κάποια πλαίσια που τα καθορίζουν η θέση στο χώρο, το φυσικό περιβάλλον, οι προκλήσεις της επιβίωσης και οι συγκυρίες· η ανάγκη, δηλαδή, στην οποία και οι Θεοί πείθονται. Όμως, όπως διδάσκει ο Γάλλος Vidal de La Blache (1845 - 1918), θεμελιωτής της ανθρωπογεωγραφίας, ο ρόλος τους δεν είναι παθητικός, αφού, έως ένα σημαντικό βαθμό, μπορούν βουν στο περιβάλλον τους για να επιτύχουν τους στόχους τους. Αυτό έγινε και εδώ· ένα παιχνίδι αιώνιο, συναρπαστικό μα και ριψοκίνδυνο, με επώδυνες συχνά συνέπειες, που σημάδεψε ανεξίτηλα την κοινωνία της Εξωμεριάς. Ο Πάνορμος, δεν είναι υπερβολή, σφράγισε την ιστορία του τόπου
Όταν, όμως, μιλάμε για τον Πάνορμο, θα πρέπει να διακρίνουμε δύο ομόκεντρα σύνολα, ένα στενότερο που προσδιορίζεται από τη νησίδα Πλανήτης, το μυχό του όρμου και φτάνει ως τη Μαγκού, κάτω από τη Μπούντα, και ένα ευρύτερο που ως προς τον χερσαίο χώρο περιλαμβάνει σχεδόν όλη την πέραν του αυχένος των Υστερνίων περιοχή, ενώ ως προς το θαλάσσιο καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος των Β-ΒΑ ακτών του νησιού, από το αυλάκι των Ορνών έως τα Μαύρα Γκρεμνά. Πιο πέρα απ’ αυτά, δυτικά ή ανατολικά, ανοίγονται διαφορετικοί κόσμοι. Ξεκινώντας κανείς από τη Μαγκού προς το εσωτερικό του όρμου, μετά τις θέσεις Παρθένα και Τρατάκι, συναντά το Λαζαρέτο των καποδιστριακών χρόνων, πάνω από τη μεγάλη προβλήτα. Στη συνέχεια ο μυχός του κόλπου με τη σειρά των παραλιακών μαγαζιών (αποθηκών και εργαστηρίων κάποτε), που στο βάθος του καταλήγει στα «∆υο Στόματα», το πηγάδι της περιοχής με τα δύο στόμια, που κάποιοι το θέλουν βενετσιάνικο. Και είναι πολύ πιθανόν να ανάγεται στα χρόνια εκείνα η αρχική του ανόρυξη, μιας και υπήρχε στην περιοχή οργανωμένη ανθρώπινη παρουσία. Όμως, η κατασκευή του, όπως έχει σήμερα (κτίσιμο, μαρμάρινη επικάλυψη), είναι απολύτως βέβαιο ότι είναι έργο του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα, όταν έγινε εκεί σειρά έργων εκσυγχρονισμού. Εξάλλου αυτό βεβαιώνουν και οι άπειρες επιγραφές που έχουν κατά καιρούς χαραχθεί εκεί
Ο λόφος της Λεμονήτρας με το ναό της Παναγίας της Ελεημονήτριας, έργο τουλάχιστον του 18ου αιώνα με ενδιαφέρον λαϊκό μαρμάρινο τέμπλο εκείνης της εποχή, «βαστά τις πλάτες» του λιμανιού. Εκεί, ίσως, θα πρέπει να ήταν και ο πύργος που σημειώνει ο Jean Joseph Allezard στο λιμενοδείκτη του (1817). Η εξαιρετική ακρίβεια του σχεδίου μάς επιτρέπει να πιστεύουμε ότι ο πύργος όντως υπήρχε εκεί και δεν ήταν διακοσμητικό στοιχείο. Πίσω από τη Λεμονήτρα η θέση «Σπριν» του χάρτη των μηχανικών (1892) [Στις πρίν’] ή «Πρίνοι» στο χάρτη της Αδελφότητας [χάρτης του Επ. Γεωργαντόπουλου, c. 1885]. Ακολουθεί η παραλία της «Σταφίδας», η γυμνή πλαγιά του Κασιάρη [Κασιδιάρη], το αυλάκι των «Βολιών», από την ύπαρξη στρογγυλών λίθων, και η παραλία της Άγιας Θάλασσας με το εκκλησάκι του Άϊ Νικόλα. Στο μυχό της η «Γλυφάδα» [γλυκό νερό]. Η ύπαρξη εξωκλησιού του Αγίου Χαραλάμπους (1764) που υποδεικνύει σύγχρονη μαρμάρινη πινακίδα δεν αποκλείεται, πλην όμως δε μαρτυρείται από τις πηγές. Σίγουρα υπήρχε εκεί κάποιο κτίριο, αλλά τα λείψανά του δεν είναι εύγλωττα. Θα ήταν πολύ τολμηρό να υποθέσουμε την ύπαρξη εκεί υγειονομικής εγκατάστασης των Βενετών. Λίγο βορειότερα η παραλία του Καβαλουρκού με το σπήλαιο, λίγο πιο πάνω, των σταλακτιτών που ανακαλύφθηκε κατά την εξόρυξη μαρμάρων το 1859. Μπροστά μας το «∆ιαπόρι», από το ρήμα «διαπορθμεύω» [= μεταφέρω στο απέναντι μέρος], τοπωνύμιο που απαντάται και σε άλλα σημεία του Αιγαίου [βραχονησίδες, νησίδες και δίαυλοι στους Φούρνους, στη Λέρο, στο Συγγιτικό κόλπο, κ.α.]. Ακριβώς απέναντι ο «Πλανήτης» , βραχονησίδα 141 στρεμμάτων με υψόμετρο 87 μ. και ακτογραμμή 1.372. Στην κορφή του το ερείπιο του φάρου που περιμένει την αναστύλωσή του. Ένα όμορφο σχέδιό του υπογράφεται από τον Γήση Παπαγεωργίου. Σπάνιο, αρχαιοπινές τοπωνύμιο ο «Πλανήτης», «πλάνης» στο στόμιο του λιμανιού. Το ίδιο τοπωνύμιο, με την ίδια ακριβώς λογική και γεωμορφολογία, απαντάται και στα ΒΑ της Κυρά Παναγιάς των Σποράδων. Μόνο που εδώ εξέπεσε από τη νησίδα και έδωσε το όνομά του σε όλο τον όρμο Τα ακτωνύμια της ζωτικής, όπως την περιγράψαμε, περιοχής του Πανόρμου καταγράφονται λανθασμένα σχεδόν σε όλους τους χάρτες. Τα σημαντικότερα λάθη απαντώνται στο χάρτη του Βρετανικού Ναυαρχείου (Νο 1815 του 1843). Ο χάρτης αυτός, ενώ είναι ο πρώτος ακτογραφικά σωστός, εντούτοις καταγράφει λανθασμένα —τόσο τοπογραφικά όσο και ορθογραφικά— τα τοπωνύμια με ακραίες περιπτώσεις τα «Axinos» [Αχινός] και «Planumi» [Πλανήτης], που οδήγησαν γεωγράφους, υδρογράφους και ερευνητές σε παρεξηγήσεις. Το πρώτο είναι αρκετά δυτικότερα, στα λατομεία του πράσινου μαρμάρου, και απαντάται στον πληθυντικό [Αχινοί]. Στη συνέχεια μετατράπηκε από «Axinos» σε «Άξενο»! Το δεύτερο, αν και υιοθετήθηκε από υδρογράφους (π.χ. Στυλ. Εμμ. Λυκούδης, 1878 - 1958) και έναν ερευνητή, είναι βέβαιο ότι ουδέποτε χρησιμοποιήθηκε ποτέ από τους ντόπιους. Όμως δεν είναι δυνατόν να γίνει δεκτή και η υπόθεση ότι προέρχεται από παρωνύμιο («Πλανήτης») κλάδου της οικογένειας Φιλιππότη. Για την άρση των λανθασμένων καταχωρήσεων, με τη βοήθεια ανθρώπων της θάλασσας, προσπαθήσαμε να δώσουμε έναν ακριβέστερο χάρτη (με βάση εκείνον της ΓΥΣ 1:50.000) με τα ακτωνύμια της ζωτικής περιοχής του Πανόρμου (σελ. 😎, ελπίζοντες στη μελλοντική διόρθωση ενδεχομένων λαθών....
ΠΗΓΗ : www tinos.biz.gr/ Σίμος Φιοράντης
