Η παιδεία των ελεύθερων ανθρώπων
Η παιδεία των ελεύθερων ανθρώπων
«Είναι φανερό ότι υπάρχει λοιπόν κάποιο είδος παιδείας με την οποία πρέπει να μορφώσουμε τους νέους, όχι επειδή είναι χρήσιμη ούτε αναγκαία αλλά επειδή είναι ωραία (καλὴν) και ταιριάζει σε ελεύθερους ανθρώπους.» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1338a31-33
Το ζήτημα της παιδείας των νέων ο Αριστοτέλης θα το θίξει στα Πολιτικά του, όπως και ο δάσκαλός του, Πλάτωνας, προτείνει το δικό του εκπαιδευτικό σύστημα στην Πολιτεία του. Είναι φανερό ότι η εκπαίδευση είναι πολιτικό ζήτημα. Οι πολίτες που απαρτίζουν την πόλη είναι γέννημα του πολιτεύματος και αυτό με τη σειρά του καθορίζει και την παιδεία, ανάλογα με τον σκοπό. Ο Αριστοτέλης, προτού θέσει ερωτήματα (κατά την προσφιλή του μέθοδο) στην αρχή του Θ΄ βιβλίου, ορίζει τις παραμέτρους όπου θα κινηθεί. Θα μιλήσει για την παιδεία και έργο του νομοθέτη είναι να προετοιμάσει τους μελλοντικούς πολίτες να επιτύχουν τον ατομικό αλλά και τον συλλογικό σκοπό των ελεύθερων ανθρώπων. Για τον συγγραφέα, ο σκοπός είναι ένας: η ευδαιμονία. Η ελευθερία είναι προϋπόθεσή της. Αυτή θα αποτελέσει την αφετηρία όλης της θεωρίας της παιδείας κατά τον Αριστοτέλη, ο οποίος παρατηρεί την ασυνέπεια των νομοθετών ως προς τους στόχους της παιδείας:
«Αυτοί λοιπόν από τους Έλληνες που θεωρούνται ότι πολιτεύονται με άριστο τρόπο και αυτοί από τους νομοθέτες που εγκατέστησαν αυτά τα πολιτεύματα δεν φαίνεται να τα έχουν συντάξει έχοντας στόχο τον άριστο σκοπό ούτε οι νόμοι και η παιδεία τους είχαν στόχο όλες τις αρετές, αλλά έκλιναν εμφανώς σε εκείνες που φαινόταν χρήσιμες για να αποκτήσουν περισσότερα αγαθά. […] Γι’ αυτό δεν πρέπει να θεωρούμε την πόλη ευδαίμονα ούτε να επαινούμε τον νομοθέτη επειδή προετοίμασε τους πολίτες να κυριαρχήσουν στους γείτονές τους.» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1333b6-11
Ως εκ τούτου, η αριστοτελική πρόταση για την παιδεία έχει στόχο μόνο τους ελεύθερους πολίτες (εκείνους που δεν βρίσκονται σε πόλεμο ή δεν έχουν υποδουλωθεί σε άλλους). Το τρίπτυχο ελευθερία-παιδεία -ευδαιμονία καθορίζει τη σκέψη του φιλοσόφου. Τώρα, μπορεί να επαναπροσδιορίσει τα ερωτήματά του: Ποιος είναι ο σκοπός της παιδείας εν γένει; Η διάνοια ή το ήθος; Τα χρήσιμα για τη ζωή, εκείνα που συντείνουν στην αρετή ή τα περιττά; Ακόμη και τα χρήσιμα υπόκεινται στην αριστοτελική κριτική:
«Είναι σαφές λοιπόν ότι από τα χρήσιμα πρέπει να διδάσκονται όσα είναι αναγκαία για τη ζωή. Από αυτά τώρα δεν πρέπει να διδάσκονται όλα (γιατί είναι φανερό ότι τα έργα διακρίνονται σε εκείνα που αρμόζουν σε ελεύθερους πολίτες και σε εκείνα που ταιριάζουν σε μη ελεύθερους) και από τα χρήσιμα ο πολίτης θα πρέπει να συμμετέχει σε όσα δεν τον κάνουν βάναυσο. Γιατί βάναυσο έργο και βάναυση τέχνη και μάθηση είναι όσα καθιστούν άχρηστο το σώμα των ελεύθερων ή την ψυχή ή τη διάνοια, ως προς τη χρήση και πράξη της αρετής.» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1337b4-12
Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης θα καταγράψει τα μαθήματα που συνήθως διδάσκονταν στην αρχαία ελληνική εκπαίδευση, προκειμένου να εξετάσει τη χρησιμότητά τους. Τα μαθήματα που αναφέρονται είναι «γράμματα καὶ γυμναστικὴν καὶ μουσικὴν καὶ τέταρτον ἔνιοι γραφικήν». Ο συγγραφέας γνωρίζει πού θέλει να καταλήξει και προσποιείται άγνοια για τη χρησιμότητα της διδασκαλίας της μουσικής:
«Τη γραμματική και τη γραφική οι παλαιότεροι τις εισήγαγαν στην παιδεία, επειδή είναι χρήσιμες στη ζωή και μάλιστα για πολλά πράγματα και τη γυμναστική, επειδή συντελεί στην ανδρεία. Για το μάθημα της μουσικής θα μπορούσε να αναρωτηθεί κάποιος, γιατί σήμερα οι περισσότεροι τη χρησιμοποιούν επειδή είναι ευχάριστη. Εκείνοι λοιπόν από παλιά την είχαν εντάξει στην παιδεία, επειδή η ίδια η φύση επιζητεί, όπως έχουμε πει πολλές φορές όχι μόνο να εργάζεται κανείς με ορθό τρόπο αλλά να είναι σε θέση να περνά τον ελεύθερό του χρόνο ωραία. Αυτή είναι η πρώτη αρχή όλων των πραγμάτων. Αφού και τα δύο είναι χρήσιμα, περισσότερο όμως είναι προτιμότερο να έχουμε ελεύθερο χρόνο από την εργασία, επομένως πρέπει να ερευνήσουμε πώς θα περνάμε τον ελεύθερό μας χρόνο.» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1337b25-35
Το «πρόβλημα» του ελεύθερου χρόνου ανήκει στην εκπαίδευση των ελεύθερων ανθρώπων και αντιμετωπίζεται ως ζητούμενο της παιδείας. Τελικά, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η μόρφωση των νέων δεν πρέπει να περιλαμβάνει απλώς τα αναγκαία και τα χρήσιμα αλλά και τα «περιττά». Εκείνα που ομορφαίνουν την καθημερινότητά μας και δίνουν αξία στον χρόνο μας. Δηλαδή στη ζωή μας.
Η Δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους, Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους Φιλοσόφους, Μεταίχμιο 2022