Σχολή της Φρανκφούρτης
Πώς η κριτική θεωρία της Σχολής της Φρανκφούρτης προέβλεψε την κοινωνία του σήμερα
«Όπου κι αν κοιτάξετε αυτές τις μέρες», έγραψαν οι Γερμανοί κοινωνιολόγοι Klaus Dorre, Stephan Lessenich και Hartmut Rosa, «η κριτική του καπιταλισμού έχει γίνει αρκετά της μόδας». Στο βιβλίο τους «Κοινωνιολογία, Καπιταλισμός και Κριτική» δεν προσπαθούν να περάσουν την εποχή της περίφημης Σχολής της Φρανκφούρτης στους δικούς μας καιρούς. Αφουγκραζόμενοι το σήμερα, την ακρίβεια, την οικονομική δυσχέρεια και αυτό που ονομάζουν οι κοινωνιολόγοι «νέα εποχή», αναζωογονούν την κριτική θεωρία και παίρνουν το μέρος των ηττημένων στην οικονομική κρίση. Γιατί σε μία κρίση οικονομική, υπάρχουν πάντα και νικητές.
Στην εποχή μας, σίγουρα, όποιος αναβιώνει την κριτική θεωρία όπως την διάβασε στα βιβλία για τα πτυχία του, θα αντικρίσει και μία αίσθηση ειρωνείας. Μεταξύ των ηττημένων του καπιταλισμού είναι το καταπονημένο και κακοπληρωμένο προσωπικό στην Κίνα, που φαινομενικά μπορεί απελευθερώθηκε από τη μεγαλύτερη σοσιαλιστική επανάσταση που είδε η ιστορία, αλλά οδηγήθηκε στο χείλος της αυτοκτονίας για να κρατήσει τη Δύση μπλοκαρισμένη ώστε να παίζει με τα iPad. Και ο κόσμος μας είναι παράλογος. «Όταν κάθε άτομο σε ένα βαγόνι τρένου κοιτάζει επίμονα μια μικρή φωτισμένη συσκευή, είναι ένα σχεδόν κολλώδες όραμα δυστοπίας», είχε σχολιάσει η Eliane Glaser, συγγραφέας του Get Real: How to See Through the Hype, Spin and Lies of Modern Life, που έχει αναφέρει σε δεκάδες βιβλία της πως ο ψηφιακός καταναλωτισμός μας κάνει πολύ παθητικούς για να επαναστατήσουμε ή να σώσουμε τον κόσμο.
O Adorno με τον Horkheimer. Πίσω εικονίζονται και ο Jurgen Habermas με τον Siegfried Landshut.
Όμως όλες αυτές οι παραπάνω ιδέες, διατυπώθηκαν από την τότε περίφημη νέο-μαρξιστική Σχολή της Φρανκφούρτης. Διανοητές όπως ο Habermas, o Altousser, o Adorno και ο Marcuse, προέβλεπαν πως μια κοινωνία ανεξέλεγκτων αγαθών, θα έφτανε σε ένα τέλμα όπου θα πουλούσε δήθεν απελευθέρωση, αλλά παράλληλα θα εμφάνιζε δύο μεγάλα καρκινώματα. Μία μεγάλη οικονομική ανισότητα ανάμεσα σε φτωχούς και πλούσιους με σχεδόν μηδενικό το ποσοστό μίας μεσαίας τάξης και αυτό που οι παλιοί ονόμαζαν «αλλοτρίωση». Ο Habermas το είπε «Μονοδιάστατο Άνθρωπο» και το διατύπωσε πολύ καλύτερα από οποιαδήποτε άλλη ξύλινη θεωρία. Ωστόσο όλες αυτές οι απόψεις, αν και οι πρωταγωνιστές τους είχαν μεγάλη αναγνώριση, στο μεγαλύτερο κομμάτι τους, απλά σχολιάστηκαν ως υπερβολικές και θεωρητικές. Και να που σήμερα, ζούμε ένα κομμάτι αυτών των προβλέψεων, αν και δεν προέρχονται από κάποιον Νοστράδαμο.
Αν ο Adorno ζούσε σήμερα, θα μπορούσε κάλλιστα να υποστηρίξει ότι αυτή η πολιτιστική αποκάλυψη έχει ήδη συμβεί, αλλά είμαστε πολύ άκριτοι για να το παρατηρήσουμε. Άνθρωποι όπως ο Adorno και ο Horkheimer, δεν έζησαν ποτέ για να φτιάξουν δικά τους προφίλ στα social media, αλλά θα είχαν δει πολλά από αυτά που προσφέρει το Διαδίκτυο ως επιβεβαίωση της άποψής τους ότι η πολιτιστική βιομηχανία του σήμερα επιτρέπει την ελευθερία να επιλέγεις αυτό που είναι πάντα το ίδιο. Ο πολιτισμός εμφανίζεται πιο μονολιθικός από ποτέ, με μερικές γιγαντιαίες εταιρείες να προεδρεύουν σε πρωτοφανή μονοπώλια. Γιατί; Γιατί πλέον η ενασχόληση με το διαδίκτυο δεν είναι επιλογή, αλλά μία κίνηση σχεδόν καταναγκαστική – τόσο στο κομμάτι της εργασίας όσο και της δήθεν ελεύθερης επιλογής.
O Herbert Marcuse σε ομιλία του στο Πανεπιστήμιο της Βενσέν
Όμως η «Διαλεκτική του Διαφωτισμού» που γράψανε ο Adorno με τον Horkheimer την δεκαετία του '30, πριν καν ξεκινήσει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Ο ισχυρισμός τους ήταν ότι η ελευθερία της επιλογής, που ήταν το μεγάλο καύχημα των προηγμένων καπιταλιστικών κοινωνιών στη Δύση, είναι ουσιαστικά μία ουτοπία, ένα σφάλμα, μία παράνοια. Όχι απλά έχουμε την ελευθερία να επιλέγουμε αυτά που θα έπρεπε να ήταν δεδομένα, αλλά, αναμφισβήτητα, η ανθρώπινη προσωπικότητα είχε τόσο αλλοιωθεί από την ψεύτικη συνείδηση που δεν υπάρχουν λιγοστά πράγματα και έννοιες σήμερα που να περιγράφουν την ανθρώπινη προσωπικότητα όπως την εξήγησαν άνθρωποι σαν τον Νίτσε ή τον Βέμπερ. Διαβάστε προσεκτικά αυτό το παρακάτω εξαιρετικό απόσπασμα από το βιβλίο τους. «Η προσωπικότητα, δεν σημαίνει σχεδόν τίποτα περισσότερο από τα λευκά δόντια που γυαλίζουν και την απελευθέρωση των οσμών του σώματος και των συναισθημάτων. Οι άνθρωποι είχαν μετατραπεί σε επιθυμητά, εύκολα ανταλλάξιμα εμπορεύματα, και το μόνο που έμεινε να διαλέξουμε ήταν η επιλογή να γνωρίζουμε ότι κάποιος χειραγωγείται». Θα μπορούσε να ήταν και ένα σχόλιο του Adorno, αν του δείχναμε σήμερα μία σειρά από stories στο Instagram και posts στο TikTok.
Μας αφορούν λοιπόν τι έλεγαν πριν 70 και περισσότερα χρόνια ένα μάτσο διανοητές προβλέποντας το τέλος μιας κοινωνίας; Πιθανώς η απάντηση είναι ναι. Η Σχολή της Φρανκφούρτης μας αφορά τώρα γιατί τέτοιες κριτικές της κοινωνίας είναι ακόμη πιο αληθινές τώρα σήμερα από ό,τι όταν γράφονταν αυτές οι λέξεις. Οι σκέψεις και οι θεωρίες απέκτησαν υπόσταση και παραδείγματα τα οποία βιώνουμε τώρα και οι μεγάλες αυτές απόψεις που ειπώθηκαν στις αίθουσες πανεπιστημίων και γράφτηκαν σε βιβλία και πληθώρα επιστημονικών ερευνών, αποδεικνύει πως η κοινωνία σήμερα πάσχει. Και κάποιοι, λίγο πιο φρόνιμοι νοητικά από εμάς, έβλεπαν την κατάρρευση να έρχεται.